Article

Makale

XVI. Yüzyıl Dinî, Ahlâkî, Tasavvufî Mesnevîlerinde Köpek ve Köpek Metaforu

Dog and Dog Metaphor in XVIth Century Religious, Moral, and Sufi Mathnawīs

Esin Tümer Kurnaz
Year 2025, Issue 1, Pages:51-67

DOI : -

Animals have been the subject of many studies in Classical Turkish literature; among them, the dog has been widely featured ranging from folk beliefs to myths, epics, and poems. The main characteristics distinguish dogs from other animals, that is “the sensitivity in their nature and their learning capability,” often lead to the common perception that they possess qualities resembling to those observed in human beings. In this study, the stories that include dog and dog metaphor in religious, moral and sufi mathnawīs written in the XVIth century were identified and classified, in order to draw attention to the issues which are symbolically expressed. The following works included in the study are as follows: Mahzenü’l-Esrâr [Makhzan al-asrār] by Behiştî, Ahmed Sinân Çelebi; Tuhfetü’l-Uşşâk [Tuhfat al-ʿushshāq] by Üsküplü Atâ; Pend-nâme [Pand-nāma] and İbret-nâme [ʿIbrat-nāma] by Güvâhî; Rıdvâniyye [Riḍwāniyya] and Mahzenü’l-Esrâr [Makhzan al-asrār] by Ahmed-i Rıdvân; Âb-ı Hayât [Āb-e Ḥayāt] by Hızrî; Gülşen-i Ebrâr ve Ma’den-i Esrâr [Gulshan al-abrār and Maʿdan al-asrār] by Münîrî; Kitâb-ı Bâğ-ı Behişt [Kitāb-e Bāgh-e Bahasht] by Zaîfî; Gül-i Sad-Berg [Gol-e Ṣad-Barg] by Bursalı Rahmî; Heşt Behişt [Hasht Bahasht] by Behiştî, Vizeli Ramazan; Gencîne-i Râz [Ganjīna-ye Rāz] and Kitâb-ı Usûl [Kitāb al-uṣūl] and Gülşen-i Envâr [Gulshan-i Anwār] by Taşlıcalı Yahyâ; Nakş-ı Hayâl [Naqsh-e Khayāl] by Âzerî İbrâhim Çelebi; Câmiu’n-Nesâyih [Jāmiʿ al-naṣāʾiḥ] by Hüseyin Ahmed-i Sirozî; Riyazü’l-Cinân [Riyāż al-jinān] and Cilâü’l-Kulûb [Jilāʾ al-qulūb] by Cinânî; İbret-nümâ [ʿIbrat-numā] and Heşt Bihişt [Hasht Bahasht] and Mir’âtü’l-Ahlâk [Mirʾāt al-akhlāq] by Şemseddîn-i Sivasî; Riyazü’s-Sâlikîn [Riyāż al-sālikīn], ve Tuhfetü’l-Uşşâk [Tuhfat al-ʿushshāq] by Gelibolulu Mustafa Âlî; İsimsiz Mesnevi, Netîce-i Sülûk, [An Anonymous Mathnawī, Natīja-e Sulūk] by Cemâlî. The stories identified in the mathnawīs are categorized in accordance with the respective locations of their occurence. The themes of the stories are summarized and studied within a context of two categories: Themes that lead human beings to destruction and/or to salvation. The conclusion part of the study encapsulates the poets and their works that include dog and dog metaphor and the concepts which were pointed out through this study.

Klasik Türk edebiyatında hayvanlar pek çok araştırmaya konu olmuş; hayvanlar arasında köpek ise halk arasındaki inanışlardan başlamak üzere mitlere, destanlara, şiirlere kadar geniş bir alanda işlenmiştir. Köpeği diğer hayvanlardan ayıran temel özelliklerin “doğasındaki duygusallık ve öğrenme kabiliyeti” olduğu kabulü ile “insanı insan yapan nitelikler ile köpek” arasında sıklıkla ilişki kurulmasının olağan olduğu söylenebilir. Bu çalışmada XVI. yüzyılda kaleme alınan dinî, ahlâkî, tasavvufî mesnevîler içinde köpek ve köpek metaforuna yer veren hikâyeler tespit ve tasnif edilerek, sembolik olarak ifade ettiği konulara dikkat çekilmeye çalışılmıştır. İncelenen eserler şöyledir: Mahzenü’l-Esrâr (Behiştî, Ahmed Sinân Çelebi); Tuhfetü’l-Uşşâk (Üsküplü Atâ); Pend-nâme ve İbret-nâme (Güvâhî); Rıdvâniyye ve Mahzenü’l-Esrâr (Ahmed-i Rıdvân); Âb-ı Hayât (Hızrî); Gülşen-i Ebrâr ve Ma’den-i Esrâr (Münîrî); Kitâb-ı Bâğ-ı Behişt (Zaîfî); Gül-i Sad-Berg (Bursalı Rahmî); Heşt Behişt (Behiştî, Vizeli Ramazan); Gencîne-i Râz, Kitâb-ı Usûl ve Gülşen-i Envâr (Taşlıcalı Yahyâ); Nakş-ı Hayâl (Âzerî İbrâhim Çelebi); Câmiu’n-Nesâyih (Hüseyin Ahmed-i Sirozî); Riyazü’l-Cinân ve Cilâü’l-Kulûb (Cinânî); İbret-nümâ, Heşt Bihişt ve Mir’âtü’l-Ahlâk (Şemseddîn-i Sivasî); Riyazü’s-Sâlikîn
ve Tuhfetü’l-Uşşâk (Gelibolulu Mustafa Âlî); İsimsiz Mesnevi [Netîce-i Sülûk] (Cemâlî). Tespit edilen hikâyeler, ilgili mesnevîlerdeki beyit yerleri ile verilmiş olup hikâyelerde üzerinde durulan konular “İnsanı Helâke ve Kurtuluşa Götüren Konular” şeklinde ikili bir tasnif çerçevesinde özetlenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın sonuç bölümü, köpek/köpek metaforuna yer veren şairler/eserler ve işaret edilen kavramları özetlemektedir.